Burgemeester Buijs-Glaudemans sprak tijdens de nationale Dodenherdenking bij het oorlogsmonument aan de Nieuwe Hescheweg in Oss. Hierbij de volledige tekst van haar toespraak.
"Morgen (5 mei) vieren we tachtig jaar vrijheid… Vrij van een extreem onderdrukkend regime. Een regime dat groepen mensen alle rechten afnam.
Het ging geleidelijk, stap voor stap: politieke vrijheden werden aan banden gelegd, mensen konden zonder proces worden opgepakt en vastgehouden, de persvrijheid werd aan banden gelegd. De regering bepaalde wat je mocht lezen, met wie je wel of niet mocht trouwen. En uiteindelijk of je wel mee mochten doen of niet, een beroep mochten hebben of niet. Uiteindelijk mondde dit uit in massale deportatie en vernietiging van Joden, Roma, Sinti, homoseksuelen, gehandicapten en politieke tegenstanders.
Vanavond herdenken we de doden. De slachtoffers en de helden. Na de Tweede Wereldoorlog zeiden we: waarom heeft niemand de Joden beschermd, de Sinti, de Roma, de homo’s, zoals ze toen heetten, de pers, leraren, mensen in het verzet. Zoveel onschuldige slachtoffers. Waarom konden ze nergens naartoe vluchten? Dat gaat ons niet meer gebeuren. Dat zeiden we. Op 4 mei herdenken we. Het is ook een moment om stil te staan en te reflecteren op de tijd. Het verenigd Europa heeft onze wereld lange tijd stabiel gehouden. Met de oorlog in de Oekraïne is het conflict dichtbij huis gekomen. Maar er is meer aan de hand.
De wereld is onrustig
Er is wereldwijd een opmars van leiders die democratische waarden onder druk zetten, nationalistische retoriek gebruiken en inspelen op angst. Ze komen met simpele oplossingen voor complexe problemen. Het aantal democratische landen neemt wereldwijd af. We zien ook dicht bij huis dat landen zich terugtrekken in zichzelf. Na de Brexit nu ook America first. Gelukkig hebben we stevige internationale instituties om het gesprek te blijven voeren. Dat is van wezenlijk belang.
Nederland is onrustig. Ook nu gaat het stap voor stap: we zien groeiende maatschappelijke onvrede, wantrouwen tegenover instituties, complottheorieën en toenemende polarisatie in het publieke debat. Ze worden versterkt door sociale media.
Hoewel de economie anders functioneert, zijn de zorgen over koopkracht, woningnood en ongelijkheid groot, wat gevoelens van onrechtvaardigheid aanwakkert.
Al eeuwenlang zien we de beweging dat in moeilijke tijden vreemdelingen worden gezien als oorzaak van de problemen. Dat mensen willen vasthouden aan het eigene, het bekende. Het is lastig om begrip te hebben voor anders. We zien het allemaal gebeuren: Migranten worden gezien als oorzaak van de woningnood. En weer is er een stapje genomen.
Sociale media en vrijheid van meningsuiting
Sociale media zorgen voor een ongebreidelde bevestiging. De algoritmen zijn daar op ingesteld. De hele dag worden we gebombardeerd met pop-ups, meningen van zelfbenoemde experts... Sommige mensen ontlenen daar hun eigen identiteit aan, over de rug van een ander. Ze zaaien bewust onrust en maken gebruik van de angst van anderen. En de vrijheid van meningsuiting is hun legitimatie.
De vrijheid van meningsuiting is een van de pijlers van de democratie. Maar het is geen vrijbrief om alles zomaar te mogen zeggen. Want dat is onbeleefd, en soms is het zelfs agressie. Racisme en discriminatie zijn uitgezonderd van de vrijheid van meningsuiting. Het is belangrijk om daar fel op te blijven.
Vrijheid van meningsuiting is wel: kritiek mogen hebben op degenen die de macht hebben. Of: opkomen voor dat wat kwetsbaar is. Want de samenleving is van iedereen. Die moet mee-bewegen met de tijd ... moet zich daartoe verhouden. En als de tijd complex is, als bestaande zekerheden als het hebben van een woning, van energie van droge voeten onder druk staan, dan is het rumoerig. Vroeger eindigde dat regelmatig in oorlog of in een revolutie. Dat moeten we voorkomen.
Debat en rechtstaat
Nu is het debat is overal: op straat, op sociale media. Mensen staan ook tegenover elkaar in de Kamer. Dat hoort bij de opgaven die we hebben. Want in onze vrije samenleving is het debat de manier waarop we besluiten afwegen. En de besluitvorming vindt plaats volgens de regels van de democratische rechtstaat.
De gevoelens in de samenleving zijn daarvoor de basis. Het debat vindt plaats op basis van argumenten en feiten. Het bestuur gaat aan de slag met de uitkomsten. Rechters toetsen de besluiten aan de wetten. De vrije pers vertelt over de effecten in de samenleving vanuit de eigen professionaliteit. Dit is de basis van onze vrijheid, dat is onze rechtstaat.
De democratie dwingt dus het gesprek af, het dwingt tot het zoeken naar gezamenlijke oplossingen en wegen van belangen. Daarom is het gehamer op de rechtstaat zo belangrijk. En ik realiseer me dat het een heftige tijd is, deze tocht op weg naar een nieuw evenwicht. Maar de sleutel ligt in het gesprek.
Afsluiting
Vanavond herdenken we de doden. Zij staan symbool voor wat er mis kan gaan als een natie op hol slaat. Als de meerderheid de rechten van minderheden negeert, als de meerderheid hun stem negeert. 4 Mei is daarmee ook: ‘Stilstaan, bij onvrijheid’. De reflectie op nu, met de ogen van de lessen van toen. Zo geven we het bewustzijn door aan volgende generaties, opdat wij niet vergeten…"